Pêş ewey ême le barî mêjûîy û edebîy û pêkhatey zarîy le barey (horamî) bidwêyn, pêwîste bewe amaje bdeyn, ke ême letek pris û kêşey zar Language û zarawe dialect û sub-dialect ke pirsêkî saxtey aydyolocyay nasîwnalîstye, nawbirdnî zareke û perawêzixranêkî ramyarîy zareke rûberrû heyn.
Le barî zar û zarawe ewey heye, çend zarî kurdîy bûnyan heye, nek çend zaraweyekî kurdîy, çunke her yek lew zarane Languages bexoy daray çend zaraweyek dialectis heye û her zaraweyekî ewanîş daray çend bne-zaraweyek sub-dialectis debêt.
Le barî nawnan û nawhênanewe, her awa ke zarî dmillkî be “zazayî” nawdebrêt, bedaxewe zarî (horamî)şi be “goranî” nawbrawe, eweş bo hewllî xorhellatnas û gerrok û dagîrkerekan degerrêtewe, nek bnemay mêjûîy û ketwarîy bûne mêjûyyekan û pêkhatey zarîy; kesanêk ke le nawçey horaman jyawn û dejîn xoyan be (horam), zarekeyan be (horamî) û nşîngekeyan (horaman) nawbirdwe û deben. Her awa ke zazakan kemîneyekî nêw axêweranî dmillkî debin, (goranekan)îş kemîneyekî nêw axêweranî horamî debin.[1]
Lebarî perawêzixran, horamî ke zarî kontirîn deqe kurdîyekan bwe û zorbey honere lek û kellhurr û soranekan û tenanet honeranêkî azerî û hînd û zarekanî dîkey nawçeke be horamî honraweyan honîwetewe, keçî letek prrosêsî serhelldanî rewt û bzûtnewey nasîwnalîzmî kurdîy çi le xorhellat û başûr, çi le bakûr zarêk zall dekrêt û zarekanî dîke perawêz dexrên û taku êstaş lekî û kellhurrî û horamî le xorhellat û başûr, dmillkî le bakûr lejêr karayî hewllî ramyarîyaney perawêzixran rizgar nebûn û ew rewte zar-kuje berdewam heye. Bedyarîkrawîy lebarey zarî horamî, le başûr sed sall zyatre, ke wêray hebûnî mafî xwêndin û nasînî ew mafe lenêw yasay bnerretîy dewlletî ‘îraq bo zarî kurdîy, ke destinîşan nekrawe, kame zarî kurdîy, keçî wêray dillxoşîy bo xwêndinî zarî soranî, keçî zarî horamî û kellhurrîy piştigwê xrawn û xoşbextane ewe çend sallêke le nawçey badînan zarî kurmancîy mafî xwêndinî heye. Bellam le êran hemû zare kurdîyekan û her awa hemû zarêkî na-farsîy mafî xwêndinî nîye, serbarî eweş rewte nasîwnalîste zallekan her le êstawe lasayî rewtî nasîwnalîstîy başûr dekenewe û deyanewêt leberdem hewlle kultûrîyekanî bzûtnewey xwêndinî zarî daykîy le horaman û kellhurran û lekan û kirmancan asteng drûsit bken û lew barewe be hemû şêweyek rewtî bzûtnewey xwêndinî zmanî daykîy djayetî deken.
Le barî destebendîy zarîyewe, horamî yekêke le zarekanî xêzanî zare kurdîyekan, yekêke le zarekanî xêzanî zare “êranîyekan”, her awa yekêke le zarekanî xêzanî zare hînd û orupîyekan. Horamî lenêw zare kurdîyekan taybetmendîy xoy heye, ke regezdarîy gramatîkîye, herçende zarî dmillkîy û kurmancî berrêjeyek daray regezî gramatîkîy hen, bellam lenêw axawtinî horamî be dyarîkrawîy dyalêkte horamîyekanî nawçey horaman, regez le barî zorbey pêkhatekanî destewaje bûnî heye û wek paşgirêk derdekewêt; nawî giştîy, cênaw, hawellnaw, kirdar hellgirî ew paşgre regezîye debin. Dyalêktekanî dîkey zarî horamî ke kewtûnete derewey cugrafyay nawçey horaman û zyatir xoyan be “goran” yan nawî ayînî û nawçeyî û xêllîy xoyan denasênin; kakeyî, bacellan, şebek, ‘ebdumelekî û ..tid. Nebûnî taybetmendîy regezdarîy lenêw dyalêkte derekîyekanî horamî û hebûnî taybetmendîy xêllekîy bo hejmûnî xêll û zar û dyalêktekanî dewreberyan degerrêtewe. Bellgeş bo ewe, wek zanrawe û debîndirêt be pêçewanewe le nawçey horaman le barî komellayetîyewe pêkhatey xêllekîy bûnî nebuwe û nîye, pêkhatey komellayetîy nawçey horaman fretir takgerayye û le beriztrîn pleda pêkhatey komellayteyî bnemalleye. Le barî gramatîkewe regezdarîy zar bûnî hebuwe û heye.
Le barî mêjûyyewe, zarî horamî yekêke le kontirîn zarekanî xorhellatî nawîn, kontirîn deqe edebîye kurdîyekan be horamî nûsrawn [2], deqe ayînîyekanî ayînî yarîyan (yarsan; yaranî san) be horamî nûsrawn [3], her awa nzîktirîn zarî hawçerx le zarî avêsta zarî horamîye [4], eweş begwêjey
lêkollînewe mêjûîy û zarnasîyekan. Her awa, kontirîn qeballe kurdîyekan, ke lenêw mozexaney lenden hellgîrawn û mêjûyan bo serdemî pêş zayîn degerrêtewe, ke rêkewtinnamey bekrêdanî rezedêmk debin le nawçey horaman be her dû zarî yonanî û horamî kon, le eşkewtêkî nawçey horaman [nzîk snûrî dewlletanî êran û êraqî êsta, ke nawçey horaman beser dû beş kert dekat] dozrawnetewe û diktor se’îd kurdistanî bo brîtanyay birdûn.
Le barî cugrafîyewe, nawçey horaman lank û pêge û çeqî zarî horamîye. Wek pêştir amaje dra, axawtinî horamî bes le nawçey horaman nîye, bellku wek pantayî cugrafîyş pêş koçkirdnî hawçerxî kesekan bo şarekan û wllatan, zarî horamî le nawçey blûcistanî pakistan ( herêmî kwête), le bakûrî êran ‘ebdulmelekîyekan, le xoraway êraq şebekekan, le bakûr û xorhellatî nêwerrastî êraq kakeyyekan, bacelanekan be dyalêkte horamîyekan qse deken û be hoy dabrrawîy nawçeyî û perawêzixrayî ramyarîy axêweranî ew dyalêktane xoyan be cya û axawtinyan be zarî cya nawdeben û lew barewe hewllî ramyarîy dij piştîwanî ew dabrrane dekat, taku le mafî xwêndin be zarî horamî bo nawçey horaman û ew komelle horamî-zaraney derewey horaman rêgrîy bkat.
Horamî le barî mafîy û yasayyewe, wek pêştir amajedra, le serdemî serhelldanî dewllete hawçexekanî êran û êraq û zallbûnî rewtî ramyarîy û aydyolocîy “yek wllat yek zar”; “yek dewllet yek zar”; “yek netewe yek zar”, ke sedeyk zyatre, zarî horamî le zarî nûsîn û edeb û xwêndinî fêrge ayînîyekanewe perawêz xrawe, ke ew perawêzxistneş hem bo hejmûn û hewllî ramyarîyaney dagîrkeranî usmanîy û dwatir dewllete tazekanî paş cengî yekemî cîhanîy û hem bo hejmûnî aydyolocyay nasîwnalîstîy degerêtewe. Le paş raperrînî azarî 1991 başûrî kurdistan taku êsta bo bedestihênanî mafî xwêndin be zmanî daykîy yan gringîy dan be (nûsînî horamî) le ara heye, bellam desellatdaranî herêm ew hewlle komellayetîy û roşnibîrîy û kultûrîyane be planî dujimnan tometbar kirdûn û berhellsitîy kirdûn. Le barî wêraneyî paş ragwastinî gundekan sallî 1978 û her awa cengî êran -êraq û cengî mîlîşya îslamîyekan û hkumetî herêm û cengî nêwan xudî partîye nasîwnalîste desellatdarekan, hîç gringîyek be parastinî şwêneware mêjûyyekanî horaman û awedankirdnewey horaman û xizmetguzarîyî xellkî horaman û parastinî zmanekeyan le lenêwçûn nedrawe, bellku be kirdewe bo perawêzxistinî zyatir û lenêwbirdnî hewilldrawe û dedrêt.
Bêcge lewe, begwêrey lêkollînewe zansitîy û zarnasîyekan û bellgeyyekan ewe deselmênin, lem serdemî xwêndin û dîcîtallîzebûnî peywendîyekan û hejmûnî zare desellatdarekan le rêgey bazar û peywendîye kallayyekanewe, her zarêk lenêw sîstemî perwerde û xwêndin û pêgeyandin û peywendîye dîcîtallîzekan bekarnebrêt û axêweranî be koçkirdin naçar bikrên û pêkewe le şwênî xoyan yan şwênêkî nêwkoyî nejîn, ewa zarekeyan rûberrûy lenêwçûnî xêra debêtewe, bewey mindallanyan be zarêkî dîke dexwênin û qsedeken û xeyall deken û bîrdekenewe û xewn debînin û peywendî degrin û le derewey nawçey xoyan dejîn û gewre debin û peywendî xêzanîy drûsit deken, betaybet ewey ke le rûy derûnîy û komellayetîy û yasayî û bazarewe esîmîla krabin û le beranber axêweranî zarî zallkraw xoyan be kem bzanin, her awa lem serdemey lenêwçûnî jyanîş pîrekanyan le derewey nawçey xoyan be damawîy û efsûs xorîyewe demrin. Le sallî 2000 taku êsta lelayen xudî horamekan çend car û çendîn hellmetî komellayetîy bo bedestihênanî mafî xwêndin be zarî daykîy le nawçey horaman drawe û çendîn name û wajoname û daxwazî û skalla bo berdem parlemanî herêm û hkumetî herêm û şalyarekan û nêwende roşnibîrîyekan berizkrawnetewe, ke tazetrînyan par sall bû û bedaxewe, berdewam le beranber ew hewllane ramyarîy piştigwêxistin peyrrewkrawe.
Lew barewe her êsta zmanî horamî le êran û êraq rûberrûy ew metrisîye debêtewe û mindallan û lawanî gîrodey ew nexoşîye ramyarîyane dekrên. Rast be hewll û koşşî çendîn salle û berdewamî çalake komellayetîy û kultûrîyekanî nawçey horaman tazekî rêkixrawî îwnisko nawçeyekî horamanî beşî xorhellatî kurdistan/êran xistuwete nêw nexşey nawçe parêzrawekanî cîhan [5], bellam bedaxewe le başûrî kurdistan/ êraq ke hkumetî herêmî kurdistan heye û partîye nasîwnalîste kurdîyekan
desellatdarn, keçî hîç gringîyek bew pirse nedrawe û ne şwênewarekanî horaman û ne şwênewarî nawçekanî dîke nexrawnete bazney parastin, bellku be pêçewanewe, nawçey horaman piştigwê xrawe û eşkewt dêrînekan teqêndrawnetewe [6] û şwênewar û destinûsekan û bellgenamekan tallanifroş krawn.
Le barî nêwdewlletîyewe, sallî 2012 taku êsta çendîn hewll û daxwazîy kesîy û komellîy û wajoname û kempeyn bo berdem kompanîyekanî wek gugill û maykrosoft û ..tid nêrdrawn, taku zarî horamî wek zarekanî kurmancî û soranî bixrête prrosêsî kokirdnewe û dîcîtallîzkirdin û bekarbran le bwarî wergêranî înternêtîy, dîsan bedaxewe, ewan be hewll û hellwêstekanî hkumetî herêm û partîye kurdîyekan pişt debestin û leweş xraptir nasandinî zarî horamî wek [bne]-[bne]-[bne]-dyalêktî kurdîy “kurdîy > goranî > maço > horamî”, awa şêwandinêk bo twêjînewey xorhellatnas û gerroke orupîyekan degerêtewe, ke hendêkyan be corêk le corekan deskelay împirrator û dewlletekan bûn û taku êstaş begşitîy zare kurdîyekan bacî ew twêjînewe amancdare ramyarane deden.
-Ako M.
