Komara Tirkîya ya kolonyalîste , roja awanbîyayişê xora heta nika, înkarê şaran û ziwanan sero xo awan kerd. Ziwan û kulturê tirkan ra dot tewr yew ziwan û kultur qebul nêkerdo û destur nêda perwerdeyê înan.
Hem qedexekerdîş hem înkarkerdîş, bingeyê polîtîqaya dewleta tirkî yo. Seserra ke ne polîtîqaya xo ya înkar û qedexeyî dewam kena. Dewleta tirkî de yew ziwan (tirkkî), yew mileto netewe (tirk), yew beyreqe (beyreqa tirkî), yew kultur (kulturê tirkî) esas o. Mexsedê ne polîtîqa entegrasyon û çînêkerdîş o.
Eke ma bi na fikr dewleta Tirkîya netewîye de nîyadîme, vênênîme ke polîtîqaya xo ya bingeyine, homojenîya miletê tirkî sero ya. Tirkbîyayîş, kemalîstbîyayîş, bisulmanbîyayîş/sunîbîyayîş û înkarkerdîş bingeyê polîtîkaya dewleta tirkî yo. Na polîtîqaya dewleta Tirkîya netewîye , 1908 de bi wasitaya “qanunî esasî” dest kena ci û hetanî ewro dewam kena. Gorê hukmê nê qanunî, karê dewlete de zanayena ziwanê tirkkî mecbur a.
Ziwanê tirkkî ra dot pêroyê ziwanê bînî qedexe yê. Bi ziwanê dayika şaranê bînan perwerdeviraştîş qedexe yo. Wayirê qanunî esasî, wazenê ke bandora dewleta osmanijan bido dewam kerdene.
Tarixa 1908 û 1913yî mîyan de teşkîlatê îttîhat teraqqî beno xurt. Qanunanê neweyan vejeno û ziwanê kurdkî û erebkî serheb qedexe keno. Serra 1923 ra dime komara Tirkîya ya netewîye awan bena. Îlankerdîşê komara netewîye ra dime polîtîqaya îttîhat teraqî dewam kena. Ziwanê tirkkî û kulturê tirkan her ca de beno serdest.
Mexsedê dewleta Tirkîya netewîye înkarê kulturanê bînan û ziwananê bînan sero yo. Îlankerdîşê şoreşê ziwanî ra dime, tirkkî ra dot pêroyê ziwanî endî qedexe yê. Serra 1935’ine de çekuyê tirkkîyê neweyî hetê fakulteya ’dil tarih coğrafya’ ra ênê viraştene. Hetê nê xebatkaran ra, bi nameyê “güneş dil teorîsî” yew teorî virazîno. Gorê nê teorî, pêroyê ziwanan ziwanê tirkkî ra awan bîye.
Serra 1934’ine de qanunê peynameyan vejîno û peynameyê hemwelatan pêro, gorê ziwanê tirkkî ênê nuştene. Nameyê şaranê zaf şenikan, kurdan, ereban û ê bînan pêro carnînê bi tirkkî. Ezane bi tirkkî wanîna. Qampanya ya dewleta Tirkîya netewîye ya en muhîme “vatandaş türkçe konuş” o. Bi na qampanya şaran sero zulmê de zaf giran virazîno.
Serra 1932’ine ra dime pêroyê mekteban de tirkkî endî mecburî yo. Mektebanê xerîban de kî rewşe nîyanên a. Rojnameyan de, radyoyan de, dezgehanê dewlete de, kurdî qedexe beno. Keyeyan de qiseykerdîş zî qedexe yo. Şaro kurd keyeyê xo de zî qiseykerdîşê ziwanê xora terseno.
Na polîtîqaya kolonyalîste hem Vakêrû Kurdistanê de , hem Rojavayê Kurdistanê de, hem Vaşûrê Kurdistanê de hem zî Rojhilatê Kurdistanê de nîyanên bîye. Pêroyê letanê Kurdistanî de 40 mîlyon kurdî rê ziwanê xo qedexe bîbî.
Duştê zulmê dewleta kemalîstan a kolonyalîste de ziwanê kurdkî mîyan ra nêwuşt ra û hetanî ewro ame. Çimke ziwanê kurdkî bihêz bî. Poxê di sedeman ra orîjînalîya xora çîyê kemî nêkerd û nêmerd.
1-Vîyarteyê xo de, edebîyatê de fekkîyo zaf bihêz bî
2-Şarê kurdî, şarê Mezopotamyayo orîjînal bî.
Nika zî xelasa ziwanê kurdkî girêdayê hîrê çîyan a.
1-Gere ziwanê kurdkî wayirê bazarê rotîşî bo.
2-Gere ziwanê kurdkî dezgehanê neteweyan de qisey bibo.
3-Gere qiseykerdoxê ziwanê kurdkî, wayirê yew otorîte bo.
Nê hîrê şertî, demê şoreşanê netewan de kurdan mîyan de çînbî. Lê bi edebîyatê xo yê bihezî ziwan û kulturê xo hetanî ewro ard. La şertê corênî seba nêmerdena ziwan û kulturê kurdan ewro mecburî yê.
Ewro, kurdî heqa perwerdeyê xo wazenê. Na derheq de mucadeleyê de xo ya zaf girse esta. Şaro kurd endî nê heqanê xora derbaz nêbeno. Na derheq de dewleta tirkî xoserîya kurdan ra hona tersena. Neteweperwerê tirkan vanê temam, kurdan nasbikerê la heqanê înan cimedê.
Fikrê bisulmananê neokemalîstan kî sey înan o. Gerek, wayirê îdeolojîyo fermî kemalîstî, gerek temsîlkarê îdeolojîyê fermîyê newî îslamê polîtîkî , şenikbîyayişê hukmê tirkî ra tersenê.
Nê kolonyalîstan, psîkolojîyê kesîya kurdan sero rewşê de zaf xirabinê viraşta. Kesê kurdî, şexsîyetê înan ra fîştê dûrî, xoserîya înan ra fîştê dûrî, dûştê tirkan de kerdê bêşexsîyet. Zaf kesê kurdî, dûştê tirkan de xo qij vînenê û zereyê kompleksî der ê.
Na derheq de merdimê îlmî vanê:
“EKE ÎNSAN, ZIWANÊ DAYIKA XORA DOT EBE ZIWANÊ DE BÎNÎ BIWANO, O KES HETÊ DOMANTÎYA XORA , HETÊ PSÎKOLOJÎYÊ XORA, HETÊ KESÎYA XORA BENO XERÎBÊ QOMÊ XO. NO ZIWANO XERÎB , ZANAYANÊ Ê KESÎ NÊKENO ZÊDE , KENO ŞENIK. ŞEXS, HETÊ RUHÎ RA NÊBENO DEWLEMEND, BENO FEQÎR. ÇIMKE MUSAYENA ZIWANÊ XERÎBÎ , Ê KESÎ KENA WAYIRÊ KOMPLEKSÊ DE ZAF PÎLÎ. BI KILMEKÎYE, ZIWANÊ KOLONYALÎSTAN , SEBA WELATÊ KOLONÎ , HACETÊ KOLONÎKERDENO.”
Coka ke, demo ke ziwanê kurdan raxelesîyo, şexsîyetê kurdan, pîsikolojîyê kurdan, edebîyat û kulturê kurdan, bi kilmekîye ameyoxê kurdan xelesîno ra. Ziwan, seba şarê kurdî çîyê de bêderbaz o. Şaro kurd, gere her tim ziwanê xo ro wayir vejîyo. Pîsîkolojîyo ke hetê kolonyalîstan ra virazîyo, ê psîkolojî ra derbaz bo, kompleksanê kolonyalîstan ra derbaz bo û bibo kurdê xoser.
Ewro ra dime, şaro kurd gere netewetîya xo ro wayir bo, bi ziwanê xo perwerdeyê xo bikero , bi ziwanê xo tarixa xo binuşno, edebîyatê xo, muzikê xo, kulturê xo bikero xurt û biresno azuzê xo. Şaro kurd, dewletanê dinya mîyan de encax bi ziwanê xo û kulturê xo cayê xo cêno û beno wayirê şexsîyetê de pîlî.
-Dîcle Amed
